ارتقای سطح آگاهی از اهمیت لجستیک طی سال‌های اخیر موجب شده تا کم و بیش اقداماتی در جهت توسعه مدیریت لجستیک در کشورها و شرکت‌های پیشروی دنیا صورت گیرد که از آن جمله می‌توان به پدید آمدن شرکت‌های لجستیکی طرف سوم (۳PLها) و گسترش استقبال عمومی از آن‌ها اشاره کرد. هرچند که اکنون نسل پنجم شرکت‌های لجستیکی نیز در دنیا معرفی و مشغول فعالیت و ارائه خدمات لجستیکی هستند اما با توجه به اینکه شرکت‌های لجستیکی در ایران (اعم از شرکت‌های توزیع و پخش و یا شرکت‌های حمل‌ونقلی) اکنون در نسل دوم به سر می‌برند؛ بنابراین ضروریست نسل بعدی که شرکت‌های لجستیکی در ایران باید بدان ارتقاء یابند (یعنی تدارکات شخص ثالث) مورد تاکید و مداقه بیشتر قرار گیرند. به همین منظور، در این فصل پس از معرفی مختصری از نسل‌های مختلف ارائه دهندگان خدمات لجستیکی، به شرح و توضیح شرکت‌های لجستیکی طرف سوم پرداخته می‌شود.

معرفی ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی طرف سوم (۳PLs)

شرکت‌های خدمات لجستیک طرف سوم یا به اختصار ۳PLها به شرکت‌هایی گفته می‌­شود که سازمان‌های تولیدی یا خدماتی بخشی یا کل امور لجستیکی خود را به آن­ها برون­‌سپاری می­‌کنند. این شرکت‌ها معمولا در حوزه‌­های حمل‌ونقل و انبارداری متخصص هستند و قادرند خدمات خود را با انواع مختلف و متنوعی از محصولات منطبق سازند.     چهار عامل اصلی مؤثر بر توسعه خدمات ۳PL در طی سال‌های اخیر عبارتند از:

• فشار برای کاهش قیمت؛
• فشار بازار برای ارتقاء خدمت­‌دهی به مشتریان؛
• جهانی­‌سازی؛
• توسعه فناوری­‌های جدید اطلاعات.

بررسی روند تحولات نشان می­‌دهد که اهمیت این چهار عامل در سال‌های گذشته تغییر کرده است اما همچنان هرچهار مورد جزء عوامل اصلی توسعه خدمات ۳PL شناخته می­‌شوند. در گذشته عمده فعالیت‌های لجستیکی که به شرکت‌های لجستیکی طرف سوم واگذار می­‌گردید، محدود به امور حمل‌ونقل (داخلی و بیرونی) و انبارداری بود؛ اما در سال‌های اخیر واگذاری سایر امور لجستیکی همچون یکپارچه­‌سازی حمل، ایجاد و مدیریت انبارها با باراندازی همزمان پرسازی سفارش و مواردی از این دست، روند رو به رشدی را نشان می­‌دهد.

تاریخچه پیدایش تدارکات شخص ثالث

سوالی که مطرح است این است که قبل از اینکه تعریف رسمی شرکت‌های تدارکات شخص ثالث توسط HR 4040 در سال ۲۰۰۸ ارائه شود، این عبارت از کجا به‌وجود آمد و بعد از طی چه طریقی به صورت امروزی مورد استفاده قرار گرفت؟   با وجود اینکه بطور دقیق مشخص نیست که عبارت شرکت‌های لجستیکی طرف سوم اولین بار توسط چه کسی مورد استفاده قرار گرفته است،‌ ولی می‌توان آغاز استفاده از این شرکت‌ها (برون‌سپاری فعالیت‌های لجستیکی) را دهه‌های ۷۰ و ۸۰ قرن بیستم میلادی دانست که در آن موقع سازمان‌ها تعداد روزافزونی از فعالیت‌های لجستیکی خود را به شرکت‌های طرف سوم برون‌سپاری نمودند. در طول زمان این شرکت‌های ارائه دهنده خدمات لجستیک دامنه فعالیت‌های خود را به جهت پوشش نواحی جغرافیایی، کالاها و ‌مدهای حمل‌ونقل مختلف گسترش دادند و همچنین خدمات انبارداری و حمل‌ونقل موجود خود را یکپارچه نمودند تا اینکه به آن چیزی که امروزه به عنوان شرکت‌های ۳PL شناخته می‌شود، تبدیل گردند. سپس در سال ۱۹۹۶ عبارت ۳PL توسط شرکت اکسنچر به عنوان یک علامت تجاری ثبت و بدین‌صورت تعریف شد: “یک شرکت یکپارچه کننده زنجیره تامین که به جمع‌آوری و مدیریت منابع، قابلیت‌ها و فناوری سازمان خود با سایر سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات مکمل می‌پردازد تا از این طریق به ارائه راه‌حل‌های جامع زنجیره تامین بپردازد”.     امروزه دیگر این عبارت تنها به‌عنوان یک علامت تجاری ثبت شده بشمار نمی‌آید. تعریف رسمی مجمع متخصصان مدیریت زنجیره تامین (CSCMP) تا زمان تصویب قانون HR 4040 بصورت زیر بود: “شرکتی که به ارائه خدمات چندگانه لجستیکی پرداخته جهت استفاده مشتریان خود می‌پردازد. این خدمات ترجیحا با خدمات ارائه شده توسط شرکت های تدارکات شخص ثالث دیگر یکپارچه می‌شود. این شرکت‌ها حرکت مواد و قطعات را از تأمین‌کنندگان به کارخانجات تولیدی و همچنین حرکت محصولات نهایی را از کارخانجات تولیدی به توزیع‌کنندگان و خرده‌فروش‌ها تسهیل می‌نمایند. از جمله خدمات ارائه شده توسط این شرکت‌ها می‌توان به حمل‌ونقل، انبارداری، انبارهای عبوری، مدیریت موجودی، بسته‌بندی و فوروارد بار اشاره نمود”.

دلایل استفاده از ارائه‌دهندگان خدمات لجستیک

براساس تحقیقی که به طور سالیانه توسط دانشگاه جورجیای امریکا انجام می‌شود، عوامل “هزینه” و “خدمت” به عنوان عامل اصلی گرایش شرکت‌ها به برون‌سپاری خدمات لجستیکی و استفاده از شرکت‌های لجستیکی طرف سوم معرفی شده است. سومین عامل، “تمرکز بر مزیت‌های رقابتی شرکت خود” معرفی شده است؛ به طوریکه با برون‌سپاری این امور، سازمان توان خود را برای پرداختن به اهداف و وظایف اصلی خویش افزایش می‌دهد.     این تحقیق نشان‌دهنده دستاورد‌های مربوط به ۱۵ سال مطالعه در زمینه شرکت‌های خدمات لجستیک طرف سوم از سال ۱۹۹۶ الی ۲۰۱۰ در امریکای شمالی، اروپای غربی، آسیا- اقیانوسیه، امریکای لاتین، افریقای جنوبی و خاورمیانه بوده است. در ادامه، فاکتورهای مؤثر در گرایش شرکت‌ها به سمت ۳PLها به ترتیب اهمیت آورده شده است:

• فشارهای شدید برای کاهش قیمت
• تلاش برای بهبود عملکرد مدیریت زنجیره تامین
• به کارگیری فناوری‌های جدید اطلاعات
• فشارهای شدید برای بهبود خدمت‌دهی به مشتریان
• جهانی سازی
• یکپارچه‌سازی و ترکیب
• سخت‌گیرانه‌تر شدن سیاست‌های دولت
• سرعت یافتن معرفی محصولات نو به بازار
• بازارهای جدید
• مباحث امنیتی
• محدودیت ظرفیت حمل‌ونقل/ امور لجستیک
• افزایش امور حمل‌ونقل/ لجستیک

معرفی نسل‌های مختلف شرکت‌های لجستیکی (از ۱PL تا ۵PL)

با توجه به استقبال روزافزون از شرکت‌های لجستیکی در دنیای رقابتی کنونی و رشد و توسعه این گونه شرکت‌ها لازم است تا هرچه بیشتر با این نوع شرکت‌ها که ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی هستند آشنا شویم. به همین منظور، در این قسمت تلاش شده است تا تصویری شفاف از نسل‌های مختلف شرکت‌های لجستیکی ارائه شود.

شرکت‌های لجستیکی طرف اول

این نسل از ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی (۱PL) همان شرکت یا شخص حقیقی است که نیاز دارد بار، کالا، محصول یا وسیله خود را از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر حمل کند و خودش این کار را انجام می‌دهد. عبارت «ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی طرف اول» هم به ارسال‌کننده بار و هم به دریافت‌کننده بار اطلاق می‌شود. یک ۱PL ممکن است یک سازنده، تاجر، واردکننده، صادرکننده، عمده‌فروش، خرده‌فروش یا توزیع‌کننده‌ای در حوزه تجارت بین‌‏الملل باشد. ۱PL همچنین ممکن است مؤسساتی همچون یک دستگاه دولتی یا یک شخص حقیقی یا خانواده‌ای باشد که از یک مکان به مکانی دیگر جابجا می‌شود. در یک کلام، هرکسی که کالایی را از مبدا آن به مکانی جدید جابجا کند به عنوان یک « ارائه‌دهنده خدمات لجستیکی طرف اول» محسوب می‌شود.  

شرکت‌های لجستیکی طرف دوم

این نسل از ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی (۲PL)، متصدیان حمل‌ونقلی هستند که دارای دارایی‌های سرمایه‌ای (همچون کامیون، فضای انبار و مانند این‌ها) بوده و به طور واقعی همه ملزومات انجام حمل‌ونقل را دارا هستند. نمونه‌های بارزی از ۲PLها:

• خطوط حمل‌ونقل دریایی که کشتی‌هایی را تحت مالکیت یا در اجاره خود دارند.
• شرکت‌های خطوط هوایی که هواپیماهایی را تحت مالکیت یا در اجاره خود دارند.
• شرکت‌های حمل و نقل زمینی بار که کامیون‌هایی را تحت مالکیت یا در اجاره خود دارند.

 

شرکت‌های لجستیکی طرف سوم

ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی طرف سوم، شرکت‌هایی هستند که خدمات لجستیکی برون‌سپاری شده را در قالب قراردادهایی مشخص (معمولا بلندمدت) برای شرکت‌ها انجام می‌دهند. شرکت‌های تدارکات شخص ثالث معمولا قسمتی یا گاهی وقت‌ها کل کارکردهای مدیریت زنجیره تامین شرکت‌های طرف قرارداد خود را برعهده می‌گیرند. به عبارتی، شرکت‌های لجستیکی طرف سوم یا به اختصار ۳PLها به شرکت‌هایی گفته می­‌شود که سازمان‌های تولیدی یا خدماتی، بخشی یا کل امور لجستیکی خود را به آن­‌ها برون­‌سپاری می‌­کنند. این شرکت‌ها معمولا در حوزه‌­های حمل‌ونقل و انبارداری متخصص هستند و قادرند خدمات خود را با انواع مختلف و متنوعی از محصولات منطبق سازند.     براساس تعریفی دیگر، ۳PLها کسب و کارهایی تجاری‌ هستند که در زمینه اجرای عملیات لجستیکی مجزا و یا وظایف پیچیده لجستیکی (موجودی انبار شده، حمل‌ونقل، مدیریت سفارشات، توزیع فیزیکی و غیره) سرویس ارائه می‌دهند. شرکت‌های لجستیکی بزرگی همچون DHL, Wincanton, CEVA & NYK Logistics از نوع نسل سوم ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی محسوب می‌شوند.

شرکت‌های لجستیکی طرف چهارم

این نسل از ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی (۴PL) به‌صورت یک تشکیلات مستقل است که اساس آن نه بر پایه دارایی‌های سرمایه‌ای خدمات لجستیکی (مثل وسایل حمل‌ونقل و نگهداری) بلکه از نوع یکپارچه‌کنندگی است که منابع، قابلیت‌ها و فناوری‌های سازمان خود را با سایر شرکت‌ها و سازمان‌ها (شامل تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و حتی شرکت‌های ۳PL) یکپارچه کرده و از این طریق، راه‌حل‌های مدیریت زنجیره تامین جامع را برای مشتریانش طراحی، ایجاد و اجرا می‌کند.     راه‌حل‌های جابه‌جایی بار KAP نمونه شناخته شده‌ای از شرکت‌های لجستیکی طرف چهارم است که با دسترسی که به شرکت‌های حمل‌و‌نقل ملی و بین‏‌المللی دارد از طریق ارائه خدمات مشاوره‌ای و سازماندهی مجدد خدمات لجستیکی و تدارک مناسب باعث کاهش هزینه‌های لجستیکی مشتریان خود می‌شود. شرکت KAP بیشتر تاکید خود را بر شکل‌دهی محصولات، بازمهندسی فرایندهای بسته‌بندی و مونتاژ، همچنین باز سازماندهی فرایند توزیع گذاشته است و از این طریق غالبا باعث بهبودهای قابل‌توجهی بدون نیاز به استفاده از فناوری‌های پیچیده و زیاد برای مشتریان خود می‌شود.

شرکت‌های لجستیکی طرف پنجم

ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی طرف پنجم، تقاضاهای مختلف ۳PLها و اعضای مختلف زنجیره تأمین را در یک ظرفیت حجیم تجمیع و یکجا می‌کند تا از این طریق آنها بتوانند با مذاکرات دوجانبه امکان توافق روی نرخ‌های مطلوب‌تری با شرکت‌های حمل‌ونقل (زمینی، دریایی، هوایی) داشته باشند. این نسل از ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی همچون نسل قبل (چهارم) بر پایه دارایی‌های سرمایه‌ای نبوده بلکه تلاش می‌کنند تا خدمات خود را در یک بستر الکترونیکی ارائه دهند. ویژگی کلیدی ۵PLها تلاش آن‌ها برای ایجاد همکاری مشارکتی بین اعضای یک زنجیره تامین با شرکت‌های لجستیکی به‌منظور حداکثر بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود با ایمن‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌حل ممکن است.     شکل‌دهی عمده‌فروشان مجازی برای یک سیستم توزیع، یکی از فعالیت‌هایی است که توسط ۵PLها می‌تواند ارائه شود. این خدمت به‌خصوص برای بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEها) فضایی را فراهم می‌کند تا بتوانند علاوه بر فروش محصولات خود به عمده‌فروشان واقعی داخلی، از طریق عرضه محصولات خود توسط این عمده‌فروشان مجازی در بازارهای صادراتی و بین‌‏المللی نیز حضور داشته باشند. کارکرد اصلی ۵PLها بیشتر برای زنجیره‌های تامین بین‏‌المللی بوده و باعث کمرنگ شدن نقش مرزهای کشورها در مراودات و تجارت جهانی می‌شوند. نظر به مزایا و اهمیت فراوانی که شرکت‌های لجستیکی طرف سوم می‌توانند در نظام توزیع کشور ایفا نمایند، باید اذعان داشت که متاسفانه توسعه و راه‌اندازی چنین شرکت‌هایی، به معنای واقعی، در سطح کشور هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. از دلایل اصلی عدم شکل‌گیری و توسعه ارائه دهندگان خدمات لجستیک در کشور را می‌توان رسمیت نیافتن تدارکات شخص ثالث در کشور و نبود متولی مشخص برای فعالیت‌های آن شرکت‌ها که نسبت به صدور مجوزها، ملاحظات قانونی موردنیاز و نیز نظارت بر حسن فعالیت‌های آن‌ها برشمرد.